Fiilimsi Nedir?
Fiilimsi, diğer adıyla eylemsi, Türkçede fiil kök veya gövdelerine belirli ekler getirilerek türetilen, ancak fiilin zaman ve şahıs ekleri gibi çekim özelliklerini göstermeyen sözcüklerdir. Fiilimsiler, cümle içerisinde isim, sıfat veya zarf görevinde kullanılırlar. Fiilimsiler, fiil anlamını tamamen yitirmezler ve olumsuzluk eki alabilirler, ancak çekimli bir fiil gibi zaman ve şahıs ekleri almazlar. Fiilimsi ekleri, yapım eki olarak kabul edilir ve eklendikleri fiilleri farklı görevlere sokarlar.
Fiilimsi Çeşitleri Nelerdir?
Türkçede üç ana fiilimsi türü bulunmaktadır:
1. İsim-Fiil (Mastar / Ad-Eylem)
- Tanım: Fiillerin cümlede isim görevinde kullanılan hâlidir.
- Ekleri: Fiil kök veya gövdelerine getirilen -ma (-me), -mak (-mek), -ış (-iş, -uş, -üş) ekleriyle oluşur. Bu ekler genellikle “mayışmak” şeklinde kodlanarak akılda tutulur.
- Örnekler:
- Onunla konuşmak bana iyi geliyor. (konuş-mak)
- Bu geliş hepimizi şaşırttı. (gel-iş)
- Yarın sizinle gelmemeyi tercih ederim. (gel-me-me-yi)
- Önemli Not: Bazı isim-fiil ekleri alan sözcükler zamanla kalıplaşarak bir varlığın veya kavramın adı haline gelebilir ve fiilimsi özelliğini yitirirler (örneğin, “çakmak”, “dondurma”, “dolma”). Ayrıca, olumsuzluk eki olan “-ma/-me” ile isim-fiil eki olan “-ma/-me” karıştırılmamalıdır.
2. Sıfat-Fiil (Ortaç / Ad-Eylem)
- Tanım: Fiillerin cümlede sıfat görevinde kullanılan hâlidir. Kendinden sonra gelen ismi niteleyerek sıfat tamlaması oluştururlar.
- Ekleri: Fiil kök veya gövdelerine getirilen -an (-en), -ası (-esi), -maz (-mez), -ar (-er, -r), -dık (-dik, -duk, -dük, -tık, -tik, -tuk, -tük), -acak (-ecek), -mış (-miş, -muş, -müş) ekleriyle oluşur. Bu ekler genellikle “anası mezar dikecekmiş” şeklinde kodlanarak akılda tutulur.
- Örnekler:
- Koşan adam yorgun görünüyordu. (koş-an)
- Gelecek yıl daha iyi olacak. (gel-ecek)
- Bilinmez diyarlara gitme. (bil-in-mez)
- Adlaşmış Sıfat-Fiil: Sıfat-fiillerin niteledikleri isim düştüğünde, sıfat-fiil tek başına isim görevi üstlenir ve adlaşmış sıfat-fiil olur.
- Örnek: Yoldan geçenleri gözlüyordu. (geçen insanları)
3. Zarf-Fiil (Ulaç / Bağ-Fiil)
- Tanım: Fiillerin cümlede zarf görevinde kullanılan hâlidir. Genellikle yükleme sorulan “nasıl?” veya “ne zaman?” sorularına yanıt vererek eylemin durumunu veya zamanını belirtirler.
- Ekleri: Fiil kök veya gövdelerine getirilen -esiye, -ip (-ıp, -up, -üp), -meden (-madan), -ince (-ınca, -unce, -ünce), -ken, -eli (-alı), -dikçe (-dıkça, -tıkça, -tikçe), -erek (-arak), -ir…-mez (-r…-maz), -diğinde (-dığında, -tığında), -e…-e (-a…-a), -meksizin (-maksızın), -cesine (-casına) gibi eklerle oluşur.
- Örnekler:
- Gülerek yanıma geldi. (gül-erek)
- Ders bitince dışarı çıktık. (bit-ince)
- Hiçbir şey söylemeden çekip gitti. (söyle-me-den)
- Önemli Not: “-ken” eki bazen isimlere de gelebilir; bu durumda fiilimsi sayılmaz. Bazı zarf-fiiller de kalıcı olarak zarfa dönüşebilir.