Şanghay Beşlisi'nin Doğuşu
Şanghay Beşlisi, Soğuk Savaş sonrası dönemde, özellikle 1990'lı yılların ortalarında ortaya çıkan bölgesel güvenlik ihtiyaçlarına yanıt olarak kurulmuş uluslararası bir oluşumdur. Temelleri, 1996 yılında Çin Halk Cumhuriyeti, Rusya Federasyonu, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan tarafından atılmıştır. Bu beş ülke, özellikle Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından ortaya çıkan sınır anlaşmazlıklarını çözmek, üye ülkeler arasındaki güveni artırmak ve sınır bölgelerinin silahsızlandırılmasını sağlamak amacıyla bir araya gelmiştir. Örgütün ilk amacı, bölgesel istikrarı ve güvenliği sağlamak, terörizm, ayrılıkçılık ve aşırılıkçılık gibi tehditlerle mücadele etmekti.
Şanghay İşbirliği Örgütü'ne Dönüşüm
Şanghay Beşlisi, 2001 yılında Özbekistan'ın da katılımıyla daha geniş bir yapıya bürünerek "Şanghay İşbirliği Örgütü" (ŞİÖ) adını almıştır. Bu dönüşümle birlikte örgütün amaçları da genişlemiş, sadece güvenlik konularıyla sınırlı kalmayıp ekonomi, ticaret, kültür, eğitim, enerji ve çevre gibi alanlarda da işbirliğini teşvik etmeye başlamıştır.
ŞİÖ'nün Amaçları ve Yapısı
Şanghay İşbirliği Örgütü'nün temel amaçları şunlardır:
- Üye ülkeler arasında karşılıklı güven, iyi komşuluk ve dostluk ilişkilerini güçlendirmek.
- Bölgesel barış, güvenlik ve istikrarın korunması için ortak çaba sarf etmek.
- Terörizm, köktencilik, ayrılıkçılık, örgütlü suçlar ve yasa dışı göçle ortak mücadele etmek.
- Siyaset, ekonomi, bilim ve teknoloji, kültür ve eğitim, enerji ve çevre konularında işbirliğini geliştirmek.
Örgütün merkezi Çin'in başkenti Pekin'de bulunmaktadır. Ayrıca, terörle mücadele konusunda önemli bir rol oynayan Bölgesel Anti-Terör Yapısı (RATS) Özbekistan'ın başkenti Taşkent'te yer almaktadır.
Üyeler, Gözlemciler ve Diyalog Ortakları
Şanghay İşbirliği Örgütü, zaman içinde genişleyerek daha fazla ülkeyi bünyesine katmıştır. Güncel tam üye ülkeler şunlardır:
- Çin
- Rusya
- Kazakistan
- Kırgızistan
- Tacikistan
- Özbekistan
- Hindistan
- Pakistan
- İran
- Belarus (2024'te tam üye olması bekleniyor)
Örgütün gözlemci ülkeleri ise Afganistan (de jure) ve Moğolistan'dır. Diyalog ortakları arasında ise Türkiye, Azerbaycan, Ermenistan, Kamboçya, Nepal, Sri Lanka, Suudi Arabistan, Mısır ve Katar bulunmaktadır.
Türkiye, 2012 yılında Şanghay İşbirliği Örgütü'ne diyalog ortağı olarak kabul edilmiştir. Bu statü, Türkiye'nin örgütle belirli alanlarda sınırlı işbirliği yapmasına olanak tanımaktadır.