Türk şiirinin köklü ve zengin geleneğinde önemli bir yere sahip olan aruz, Arap ve Fars edebiyatından Türk edebiyatına geçmiş, hecelerin uzunluk ve kısalıklarına dayalı bir ölçü sistemidir. Bu ölçü, şiire ahenk ve ritim katmanın yanı sıra, belirli bir yapı ve düzen kazandırır. Aruz, Türk şiirinin Divan edebiyatı dönemindeki en belirgin özelliklerinden biridir ve günümüzde de bazı şairler tarafından kullanılmaya devam etmektedir.
Aruzun Temel Unsurları
Aruz ölçüsünün temelini, hecelerin seslendirilme sürelerine göre sınıflandırılması oluşturur. Bu sınıflandırma iki ana kategoriye ayrılır:
- Kısa Hece (Hareke): Üzerinde bir harf-i med (elif, vav, ye) bulunmayan ve sonu sessiz harfle biten heceler kısa hecedir. Bu heceler, Arap alfabesinde “fetha” (a, e) veya “kesra” (ı, i) gibi kısa ünlülerle gösterilir. Aruzda kısa hece, “fe” (ف) harfi ile temsil edilir.
- Uzun Hece (Med): Üzerinde bir harf-i med bulunan (elif, vav, ye) veya sonu uzun ünlü ile biten heceler uzun hecedir. Ayrıca, sonu çift sessiz harfle biten heceler de uzun kabul edilir. Aruzda uzun hece, “fa” (فا) harfi ile temsil edilir.
Bu kısa ve uzun hecelerin belirli bir düzen içinde bir araya gelmesiyle aruz kalıpları (vezinler) oluşur. Her bir kalıp, belirli sayıda kısa ve uzun hecenin belirli bir sırayla dizilmesinden meydana gelir.
Aruz Kalıpları ve Kullanımı
Aruz ölçüsünde kullanılan kalıplar oldukça çeşitlidir. Bu kalıplar, Arap ve Fars edebiyatından alınan ve Türkçenin fonetik yapısına uyarlanmış çeşitli vezinlerden oluşur. En bilinen aruz kalıplarından bazıları şunlardır:
- Mefâîlün: Uzun, kısa, uzun, kısa (fa fe fa fe)
- Feilâtün: Kısa, uzun, kısa, uzun (fe fa fe fa)
- Mefâîlü: Uzun, kısa, uzun, uzun (fa fe fa fa)
- Feilâtü: Kısa, uzun, kısa, uzun (fe fa fe fa)
Şairler, yazdıkları şiirin konusuna, duygusuna ve vermek istedikleri mesaja uygun olan aruz kalıbını seçerler. Bu kalıplar, şiirin her mısrasında aynı şekilde tekrarlanarak bir bütünlük ve ahenk sağlar. Aruz ölçüsünün doğru bir şekilde uygulanabilmesi için şairin hem dil bilgisine hem de aruz kurallarına hakim olması gerekir.
Aruzun Türk Şiirindeki Yeri
Aruz ölçüsü, Türk şiirinde özellikle Divan edebiyatı döneminde zirveye ulaşmıştır. Bu dönemde yazılan gazeller, kasideler, mesneviler ve rubailer büyük ölçüde aruz ölçüsüyle kaleme alınmıştır. Fuzûlî, Bâkî, Nedîm gibi büyük şairler, aruz ölçüsünü ustaca kullanarak Türk şiirine eşsiz eserler kazandırmışlardır. Aruz, şiire getirdiği düzen, ahenk ve derinlik ile bu eserlerin kalıcılığını sağlamıştır.
Cumhuriyet dönemiyle birlikte halk şiirinin etkisi ve hece ölçüsünün yaygınlaşmasıyla aruzun kullanımı azalmış olsa da, aruzun Türk şiirindeki yeri ve önemi yadsınamaz. Aruz, Türk edebiyatının zengin bir mirasıdır ve bu mirası anlamak, geçmişteki edebi eserleri daha iyi kavramamızı sağlar.
Aruz ölçüsünü anlamak, şiirin sadece sözlerden ibaret olmadığını, aynı zamanda bir müzik ve ritim sanatıyla da iç içe geçtiğini gösterir. Bu ölçü, şairin kelimeleri seçerken ve dizerken gösterdiği özeni ve sanatkarlığı da ortaya koyar.