Radyasyon Nedir?
Radyasyon, bir kaynaktan elektromanyetik dalgalar (fotonlar) veya parçacıklar biçimindeki enerji salınımı veya aktarımıdır. Canlı veya cansız tüm varlıklar atomlardan oluşur ve atomlar enerji soğurabilir veya yayabilir. Bu enerji yayılımı, atomların kinetik ve potansiyel enerji konumlarındaki değişikliklerden kaynaklanır. Radyasyon, çıplak gözle görülmesi mümkün olmayan ışınlardır ve doğada kendiliğinden bulunabileceği gibi, makinelerden yayılan yapay kaynaklar aracılığıyla da oluşabilir.
Radyasyon Türleri
Radyasyon, atomları iyonize etme yeteneğine göre temel olarak iki ana gruba ayrılır:
1. İyonlaştırıcı Radyasyon
- Tanım: İyonlaştırıcı radyasyon, bir atomdan veya molekülden elektron koparabilecek kadar yeterli enerji taşıyan radyasyon türüdür. Bu olay, atomda yüklü parçacıklar, yani iyonlar oluşturur. İyonlaşma, hücreye ve DNA'ya zarar verebileceğinden kansere neden olma ihtimali taşır.
- Örnekler: Elektromanyetik spektrumdaki X ve gama ışınları, alfa ve beta parçacıkları, nötronlar, protonlar ve elektronlar iyonlaştırıcı radyasyonlara örnek olarak verilebilir.
- Kaynaklar: Radyoaktif bozunma, kozmik ışınlar ve tıbbi teşhis ile tedavi uygulamaları (röntgen, BT taraması, radyoterapi) iyonlaştırıcı radyasyon kaynaklarıdır.
2. İyonlaştırıcı Olmayan Radyasyon
- Tanım: İyonlaştırıcı olmayan radyasyon, atomlardan veya moleküllerden elektron koparabilecek yeterli enerjiye sahip olmayan elektromanyetik radyasyon türüdür. Bu tür radyasyonlar, iyon oluşturmak için yeterli enerjiye sahip değildir.
- Örnekler: Elektromanyetik spektrumdaki radyo dalgaları, mikrodalgalar, kızılötesi ışınlar, görünür ışık ve ultraviyole ışınlarının düşük enerjili kısımları iyonlaştırıcı olmayan radyasyon türleridir.
- Kaynaklar: Güneş'ten gelen ışınların büyük bir kısmı, hücresel telefonlar, televizyon istasyonları, FM ve AM radyo, kablosuz telefonlar ve garaj kapısı açıcıları gibi günlük hayatta kullanılan birçok cihaz iyonlaştırıcı olmayan radyasyon yayar.
Radyasyon Kaynakları
Radyasyon kaynakları doğal ve yapay olmak üzere ikiye ayrılır:
- Doğal Kaynaklar: Kozmik ışınlar (uzaydan gelen), yer kabuğundaki radyoaktif maddeler (uranyum, toryum, potasyum-40 gibi) ve bu maddelerin bozunmasıyla oluşan radon gazı doğal radyasyon kaynaklarıdır. Maruz kaldığımız radyasyonun yaklaşık %88'i doğal kaynaklardan gelir.
- Yapay Kaynaklar: Tıbbi uygulamalar (röntgen, BT taraması, radyoterapi), nükleer enerji üretimi, nükleer bomba denemeleri sonucu oluşan serpintiler ve bazı tüketici ürünlerinde kullanılan radyoaktif maddeler yapay radyasyon kaynaklarıdır. Tıbbi uygulamalar, yapay radyasyon kaynaklarından alınan dozun büyük çoğunluğunu oluşturur.
Radyasyonun Kullanım Alanları
Radyasyon, zararlı etkilerinin yanı sıra birçok alanda faydalı amaçlarla da kullanılmaktadır:
- Tıp: Hastalıkların teşhisinde (X-ışınları, BT taraması) ve tedavisinde (radyoterapi ile kanserli hücrelerin yok edilmesi) yaygın olarak kullanılır. Ayrıca tıbbi ürünlerin sterilizasyonunda da radyasyondan faydalanılır.
- Endüstri: Malzeme ve ürünlerin kalitesini kontrol etmek, kaynak ve ek yerlerinin radyografisi, paket ve çantaların güvenlik kontrolü, kap içindeki seviye ölçümü gibi alanlarda radyasyon temelli teknolojiler kullanılır.
- Araştırma: Üniversite ve araştırma merkezlerinde bilimsel çalışmalar ve deneyler için radyasyon kaynakları kullanılır.