Vacip Kavramı ve İslam Fıkhındaki Yeri
Sözlükte “düşen; meydana geldiği kesinlikle bilinen; sabit, bağlayıcı, gerekli” anlamlarına gelen vacip (vâcib), İslam fıkhında önemli bir terimdir. Dini bir anlam içermeden günlük dilde de “yapılması gerekli olan” anlamında kullanılır.
İslam dininde vacip, Allah ve Resûlü’nün yükümlü Müslümandan yapılmasını bağlayıcı bir şekilde istediği, ancak hakkındaki bu bağlayıcılığın zannî delil ile sabit olduğu fiildir. Bu tanım özellikle Hanefi mezhebine aittir. Diğer mezheplerin çoğunluğuna göre ise farz ve vacip eş anlamlı kabul edilir.
Vacibin Hükmü ve Sonuçları
Vacipleri yerine getiren kişi sevap kazanır. Özürsüz olarak vacibi terk edene ise azap gerekir. Vacibin hükmü farz gibidir; yani işlenmesi halinde sevap, terkinde ise azap vardır. Ancak itikad (inanç) bakımından vacip, farz gibi değildir. Vacibi inkâr eden dinden çıkmaz, fakat dinde olan bir emri inkâr ettiği için bid'at işlemiş ve büyük bir günaha girmiş olur.
Farzın terk edilmesi durumunda ibadet batıl olurken, vacibin terk edilmesi durumunda ibadet genellikle batıl olmaz ancak eksiklik meydana gelir ve günah işlenmiş olur. Örneğin, namazın vaciplerinden birini bilerek terk etmek tahrîmen mekruhtur. Yanlışlıkla terk etme veya geciktirme halinde ise sehiv secdesi gerekir.
Farz ile Vacip Arasındaki Temel Fark
Hanefi mezhebine göre farz ile vacip arasındaki temel fark, dayandıkları delilin kesinlik derecesidir.
- Farz: Allah'ın kesin olarak yerine getirilmesini istediği, yapılması kat'i (kesin) delillerle sabit olan emirlerdir. Farzı inkâr etmek küfürdür.
- Vacip: Farz kadar kesin olmamakla birlikte, kuvvetli ve zannî bir delil ile yapılması emredilen şeylerdir. Vacibi inkâr eden dinden çıkmaz ama günah işlemiş olur.
Bu ayrım, emrin Kur'an'da açıkça emredilmiş olup olmaması, yer, zaman ve miktar gibi tamamlayıcı faktörlerinin tamamen anlaşılır olması ve muhataplarının belirli olması gibi kriterlere dayanır. Bu fonksiyonları sağlamadığı halde bir emir şeklinde Kur'an'da yer alan dini emirler için Hanefi mezhebi kapsamında daha alt seviye bir gereklilik ifadesi olarak “vacip” deyimi kullanılır.
Vacip Olan İbadetlere Örnekler
Hanefi mezhebine göre vacip olan bazı ibadet ve eylemler şunlardır:
- Bayram namazları (Ramazan ve Kurban Bayramı namazları)
- Vitir namazı
- Kurban kesmek
- Fıtır sadakası (fitre) vermek
- Bozulmuş olan bir nafile orucun kazasını tutmak
- Hac kapsamında sa'y ve veda tavafını yapmak
- Namazda Fatiha suresini okumak (Hanefi mezhebine göre vacip, Şafii mezhebine göre farz)
- Namazda tadil-i erkâna riayet etmek (rükû ve secdelerde yeterince beklemek)
- Namazda son oturuşta Ettehiyyatü'yü okumak
Bu örnekler, vacibin İslam dinindeki pratik uygulamalarını göstermektedir. Vacip, Müslümanların dini hayatında önemli bir yer tutan, yerine getirilmesi gereken ancak farz kadar kesin delillere dayanmayan emirler bütünüdür.