Buyruldu Kelimesinin Kökeni ve Anlamı
'Buyruldu' kelimesi, Türkçe 'buyurmak' (emretmek, hükmetmek) fiilinden türemiş bir isim olup, 'emredildi' veya 'talimat verildi' anlamına gelir. Osmanlı İmparatorluğu'nun idari yapısında önemli bir yer tutan bu terim, belirli bir emrin veya kararın yazılı olarak tebliğ edildiğini ifade ederdi.
Osmanlı Devleti'nde Buyruldu'nun Rolü
Osmanlı Devleti'nde 'buyruldu', padişahın fermanlarından farklı olarak, yüksek rütbeli devlet görevlileri tarafından astlarına veya ilgili kişilere gönderilen yazılı emirler için kullanılan bir diplomatik terimdi. Bu belgeler, devletin merkez ve taşra teşkilatındaki işleyişini düzenleyen, çeşitli idari, mali ve hukuki konularda verilen kararları içeren resmi yazışmalardı.
Kimler Buyruldu Çıkarabilirdi?
Buyruldu çıkarma yetkisi, padişah dışındaki üst düzey devlet adamlarına aitti. Başlıca buyruldu çıkarabilen makamlar şunlardı:
- Sadrazam: Devletin en yüksek idari makamı olarak, geniş yetkilerle buyruldu çıkarabilirdi.
- Vezirler: Sadrazamdan sonra gelen vezirler de kendi görev alanlarıyla ilgili buyruldular yayımlayabilirdi.
- Beylerbeyleri: Eyaletlerdeki en yüksek idari amirler olarak, kendi bölgelerindeki işler için buyruldu çıkarırlardı.
- Defterdarlar: Maliye işlerinden sorumlu defterdarlar, özellikle mali konularla ilgili emirleri buyruldu şeklinde yayımlardı.
- Kazaskerler: Şer'î davalar ve adli konularla ilgili buyruldular çıkarabilirlerdi.
- Kaptanpaşa: Donanma ve denizcilikle ilgili konularda buyruldu çıkarma yetkisine sahipti.
Buyruldu'nun Yazılış Şekli ve Türleri
Buyruldular, genellikle Divan-ı Hümayun'a sunulan bir arz, arîza, arzuhal veya takririn okunup kabul edilmesi üzerine, belgenin üzerine 'buyruldu' kelimesi veya 'arz olunduğu üzere tahrir oluna deyü buyruldu' gibi ifadeler eklenerek yazılırdı. Bu, talebin onaylandığını ve ilgili işlemin yapılmasını emrettiğini gösterirdi.
Osmanlı bürokrasisinde farklı buyruldu türleri bulunmaktaydı:
- Buyruldu-yı Sâmî veya Buyruldu-yı Âlî: Özellikle Sadrazamlık makamı olan Bâb-ı Âlî'nin Mektûbî Kalemi'nden çıkan buyruldular için kullanılan terimlerdi.
- Beyaz Üzerine Buyruldu: Sadrazamın herhangi bir alt makamdan yazı olmaksızın, doğrudan kendi inisiyatifiyle verdiği emirleri içeren buyruldulara denirdi.
- Kuyruklu Buyruldu: Özellikle defterdarlar tarafından mali işlerle ilgili olarak verilen emirlerde kullanılan, kendine özgü uzun ve kavisli bir imza taşıyan buyruldu türüydü. Bu imza, belgenin ilgili büroda kontrol edilip doğrulandığını tescil ederdi.
Ferman ile Buyruldu Arasındaki Fark
Osmanlı diplomatik sisteminde 'ferman' doğrudan padişahın emrini ifade ederken, 'buyruldu' padişah dışındaki yüksek rütbeli devlet görevlilerinin kendi yetki alanları dahilinde verdikleri emirleri belirtirdi. Bu ayrım, Osmanlı idari hiyerarşisinin ve yetki dağılımının önemli bir göstergesiydi.